Nauczyciel z powołania, z przypadku czy z konieczności?”
„Wychowawca, który nie wtłacza, a wyzwala, nie ciągnie, a wznosi, nie ugniata, a kształtuje, nie dyktuje, a uczy, nie żąda, a zapytuje, przeżyje wraz z dzieckiem wiele natchnionych chwil, łzawym wzrokiem nieraz patrzeć będzie na walkę anioła z szatanem, gdzie biały anioł tryumf odnosi”. Janusz Korczak
Każdy nauczyciel, tak jak każdy człowiek jest osobowością o określonym charakterze, który ma własny styl, swoje indywidualne metody, swoje osobiste możliwości i granice nauczania i wychowania, własny język porozumiewania się, swoje umiejętności.
Prawdziwy nauczyciel musi mieć bogatą osobowość dzięki temu, co sam w niej nagromadził
i ukształtował. Od tej, bowiem osobowości zależy tak wiele. Dobry nauczyciel nie tylko ma znać swój przedmiot i być sumienny w pracy, ale przede wszystkim ma kształtować charakter dzieci i młodzieży. Przekazywanie wiadomości nie jest głównym zadaniem nauczyciela, gdyż nauczanie zlewa się z wychowaniem w nierozerwalną całość. Dziecko samo uczyć się nie chce, nie ma motywów, które by je do tego skłoniły, trzeba je zatem zachęcić, rozbudzić zainteresowania, rozwinąć w nim odpowiednie zalety charakteru, co wszystko wchodzi
w zakres wychowania.
Wychowanie stanowi jeden z podstawowych czynników rozwojowych każdego społeczeństwa. Jednym z warunków doskonałego wychowania jest oddziaływanie doskonałego wychowawcy. Wychowanie tylko wtedy daje pożądane efekty, gdy nauczyciel
w całej rozciągłości stosuje w życiu zasady, które wpaja wychowankom. Oddziaływanie wychowawcze wymaga bez wątpienia pewnych specjalnych dyspozycji, odpowiedniej osobowości nauczyciela.
Mówiąc o osobowości nauczyciela mamy na myśli człowieka o określonym stopniu zaawansowania w poznawaniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, przede wszystkim w świecie społecznym, a zarazem w twórczym przekształceniu tych stosunków.
O osobowości wychowawcy – nauczyciela można mówić w trojakim aspekcie:
– psychologicznym, który dotyczy wartości osobistej nauczyciela i jego stosunku do własnej osoby
– socjologicznym, czyli o stosunku nauczyciela do społeczeństwa
– pedagogicznym, dotyczącym stosunku nauczyciela do uczniów (nauczyciel naprawdę musi lubić uczniów!!!!)
Z punktu widzenia wartości osobistej najlepszy nauczyciel będzie ten, który w wysokim stopniu poznał i wciela w życie wiedze o świecie oraz podstawowe normy społeczno-moralne
i etyczne, a wiec taki, który ucieleśnia w swoim życiu ideały prawdy, dobra i piękna. W tych ich zaletach, polegających na umiejętności poznawania zjawisk przyrodniczych, społecznych i kulturowych oraz wartościowaniu tego, co dobre i piękne, leży pierwsza tajemnica ich pedagogicznych sukcesów.
Wpływ na dobre wychowanie ma posiadanie przez nauczyciela różnych dyspozycji, m.in. miłość ludzi, skłonność do społecznego oddziaływania oraz zdolność sugestywna. Tę ostatnia uważa się za najbardziej pożądaną w wywieraniu odpowiedniego wpływu. Człowiek posiadający te zdolność uzyskuje z łatwością wpływ na poglądy, uczucia i wolę innych ludzi. Zachowanie jego cechuje pewność siebie, spokój i odwaga działania, wiara w siebie oraz bezkompromisowość i prostolinijność w dążeniu do realizacji celów. Innymi istotnymi cechami dobrego nauczyciela są: przychylność do wychowanków, rozumienie ich psychiki, nastawienie na symetryczne zajmowanie się nimi, potrzeba obcowania z ludźmi, powinowactwo duchowe z dziećmi, cierpliwość, takt pedagogiczny, postawa pełna entuzjazmu, swoista zdolność artystyczna i inne. Dobrzy nauczyciele posiadają dar indywidualny, powołanie, które nazywamy „duszą nauczycielską”. Posiadają oni potrzebę doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzną prawdziwość i odwagę moralną. Dla takiego nauczyciela pobudką jest sam uczeń i celem jest trwałe i głębokie oddziaływanie i urobienie jego wewnętrznej istoty, przekonania i woli.
Bogata osobowość, dojrzały charakter, wielka wiedza i piękna dusza nie stanowią jeszcze talentu. Dopiero harmonijne występowanie obydwu elementów warunkuje pełną osobowość nauczyciela, którą może on kształtować młode charaktery. Zastanowić nas może fakt, czy w ogóle istnieje ktoś taki, jak „doskonały nauczyciel”.
Wychowankowie często zwracają też uwagę na estetyczny wygląd człowieka, jego poczucie humoru i pogodne usposobienie.
Z drugiej zaś strony nauczyciel uważa się za dobrego, kiedy wywiera silny wpływ wychowawczy na powierzone mu dzieci i młodzież. Nauczyciel, pracujący w swym zawodzie stara się przekształcić w pewien sposób swych wychowanków, wychowanków mianowicie stara się wzbogacić ich wiedzę, zaszczepić w nich pewne poglądy, rozwinąć ich zdolności, rozwinąć pewne zamiłowania i zainteresowania, rozwinąć w nich pewne zalety charakteru, zwalczyć pewne wady, czyli zmienić ich osobowość pewien z góry określony sposób. Zatem wpływ wychowawczy to wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanków. Zadanie to w największej mierze spełnia szkoła, a najsilniejszym czynnikiem działającym w szkole jest właśnie nauczyciel. Skro tak wiele od niego zależy nie może to być człowiek postępujący inaczej niż wychowywać. I nawet najlepsze programy i metody mogą się okazać bezwartościowe, jeśli nauczyciel nie będzie potrafił ich odpowiednio wrodzić w życie.
Jednak umiejętność oddziaływania zarówno na wolę ucznia, jak i na jego intelekt nie ma charakteru uniwersalnego, tzn., że do danego ucznia może wielu nauczycieli o różnych cechach dobrać właściwe, choć różne metody oddziaływania. Nauczyciel nie wywrze wpływu wychowawczego stosując do wszystkich uczniów te same metody.
Duże znaczenie na uzyskanie wpływu wychowawczego mają tzw. zdolności sugestywne nauczyciela. Zawierają one takie cechy jak pewność siebie – zwłaszcza w trudnych sytuacjach, odwaga działania, głęboka wiara w siebie, we własne zdolności, w prawdziwość swych przekonań, bezkompromisowe i prostolinijne dążenie do realizowania swych celów, sprawiedliwość i konsekwencja. Wychowawca obdarzony taką zdolnością uzyskuje z łatwością wpływ na innych, potrafi przekonać o słuszności swego zdania, potrafi zapalać innych, pozyskać ich uczucia.
Nasuwa się więc wniosek, że wpływ osobisty wcale nie musi być uzależniony od wiedzy czy zdolności intelektualnych. Działalność nauczyciela jest czynnością społeczną, mającą na celu spowodowanie określonych zmian w postępowaniu wychowanków. Powinien poczuwać się do odpowiedzialności za własne społeczeństwo i w miarę swych sił powinien przyczynić się do uspołecznienia młodego pokolenia. Ważne jest, by nauczyciel odczuwał skutki swej pracy, iż dokonał czegoś wartościowego, podnosząc na wyższy poziom warunki społeczne bytowania i rozwoju kulturalnego środowiska, z którym związał się swą pracą. Skłonność do oddziaływania społecznego stanowi silny i niezbędny motyw do pracy pedagogicznej, która polega właściwie na pouczaniu i udzielaniu wiadomości, przekonywania drugich, wywoływaniu uczuć takich jak zapał czy niechęć do jakiejś sprawy. Dobry nauczyciel przy realizowaniu tych ról odczuwa zadowolenie i przyjemność z wykonywanych zadań.
Prawdziwy nauczyciel – wychowawca powinien działać jak psychoterapeuta i tak jak on posiadać zdolności empatyczne, które polegają na umiejętności wnikania w psychikę drugiej osoby i współuczestniczenia w jej przeżyciach, co umożliwia właśnie jej zrozumienie. Każda jednostka ludzka, aby być zdrową psychicznie musi kochać i być kochaną, a zwłaszcza dziecko z jego poczuciem bezbronności i zagrożenia. Dobry nauczyciel otacza dzieci głęboką życzliwością i sam daje się im kochać.
Nauczyciel powinien „widzieć” dziecko, spostrzegać zmiany zachodzące w jego zachowaniu, w jego wyglądzie, w jego wyrazie twarzy, wnikać w jego sytuacje życiowe, w jego przeżycia, rozumieć je. Powinien wpływać na niego oddziaływaniem – uśmiechem, spojrzeniem akceptującym czy wyrażającym wyrzut, gestem wyrażającym autentyczną życzliwość i zrozumienie. Dziecko bowiem szuka pomocy i jest wielce uczulone na stosunek uczuciowy dorosłych do siebie.
Wychowawca, przyjmując na siebie rolę, powinien spełnić pewne wymagania. Im pełniejsze jest życie osobiste nauczyciela, im większa dojrzałość emocjonalna, im wyższa godność osobista tym lepsze zrozumienie ucznia, głębsza dla niego życzliwość i w konsekwencji lepsze efekty wychowawcze. I odwrotnie, im uboższe jest życie osobiste nauczyciela, im mniejsza dojrzałość emocjonalna, im więcej ma on własnych niezaspokojonych potrzeb – tym mniej „widzi” on wychowanka, a raczej widzi go jako trudność życiową, którą z niechęcią przezwycięża i tym szkodliwsze dla rozwoju ucznia jest jego oddziaływanie wychowawcze.
Nauczyciela – powinien jeszcze charakteryzować autentyzm. Autentyzm polega na tym, że człowiek rzeczywiście doświadcza tych uczuć, które manifestuje, że przeżywa te przekonania, które wyraża, a w związku z tym jego postępowanie jest zgodne z tym, co głosi. Współczesna młodzież przejawia ogromną potrzebę autentyzmu, bo głęboko jest raniona stale obserwowaną różnicą między tym, co dorośli głoszą, a tym, jak postępują. Brak autentyzmu w życiu dorosłych jest tym murem, który odgradza ich oddziaływanie wychowawcze od tych, których wychowują.
Opracowała Aneta Filas, Sylwia Leśniowska
Bibliografia
„Osobowość nauczyciela – Rozprawy” – oprac. Władysław Okoń, Warszawa 1995r.